Umowa dowodowa stanowi pewnego rodzaju novum, które znalazło się w znowelizowanym pod koniec 2019 roku kodeksie postępowania cywilnego. Instytucja ta, nieznana do tej pory w naszym porządku prawnym, jest jedną z odrębności związanych z wprowadzonym postępowaniem gospodarczym, zapewniając przedsiębiorcom będącym stronami w sporze większą autonomię w kształtowaniu ich pozycji procesowej.
Charakter i istota
Umowę tę należy zakwalifikować jako jedną z umów procesowych, nierzadko zresztą wykorzystywanych w procedurze cywilnej. Stanowią one przejaw autonomii woli stron, a określone w niej ustalania wiążą sąd, przed którym toczy się postępowanie. Nie oznacza to jednak, że strony mogą podejmować wszystkie działania, jakie wydadzą się im odpowiednie do osiągnięcia określonego celu i rozstrzygnięcie sprawy, bowiem mogą dokonywać jedynie takich czynności, które przewidziane zostały wprost w przepisach procesowych. Tytułem przykładów można wskazać na występowanie takich instytucji jak umowa o właściwość sądu (art. 46 § 1 kpc) czy zapis na sąd polubowny (art. 1161 § 1 kpc). Jednak co dokładnie należy rozumieć przez umowę dowodową?
Art. 4589 kpc
1. Strony mogą się umówić o wyłączenie określonych dowodów w postępowaniu w sprawie z określonego stosunku prawnego powstałego na podstawie umowy (umowa dowodowa).
Zgodnie z zacytowanym przepisem, w umowie takiej strony są obowiązane wskazać dowody, które nie będą mogły stanowić materiału procesowego, przy czym mogą się umówić o wyłączenie określonej kategorii dowodów (np. z opinii biegłego), czy też o odebranie waloru dowodowego zeznań określonego świadka (np. kierownika budowy Pana Jana Kowalskiego). Czy jest to jednak równoznaczne z tym, ze strony będą mogły wyłączyć wszystkie środki dowodowe? Wydaje się to mocno wątpliwe, a zawarcie takiej umowy będzie się wiązało z jej nieważnością z uwagi na literalne brzmienie przepisu oraz biorąc pod uwagę art. 58 § 1 kodeksu cywilnego, zgodnie z którym czynność prawna sprzeczna z ustawą albo mająca na celu obejście ustawy jest nieważna.
Trzeba jeszcze wskazać, że umowa ta może wynikać tylko ze stosunku kontraktowego, w dodatku określonego, tym samym niemożliwe będzie wskazanie, że umowa ta będzie dotyczyć wszystkich możliwych stosunków umownych łączących obie strony. Zgodnie z powyższym, akceptowalne będzie rozwiązanie, w którym przedsiębiorca X wraz z innym przedsiębiorcą Y wyłączą możliwość powołania się na dowód z przesłuchania stron w umowie o roboty budowlane dotyczącej inwestycji polegającej na wybudowaniu drogi, natomiast w łączącej tych samych przedsiębiorców umowie o wykonanie innej inwestycji postanowią wyłączyć dowód z opinii biegłego.
Forma
Zgodnie z § 2 omawianego przepisu, umowę taką strony mogą zawrzeć w formie pisemnej pod rygorem nieważności, przy czym odpowiednie zapisy mogą znaleźć się w umowie będącej źródłem stosunku prawnego łączącego strony, podobnie jak ma to miejsce z klauzulą prorogacyjną wskazującą właściwy do rozwiązywania sporów sąd, jak również możliwe jest zawarcie osobnej umowy, regulującej tylko kwestie dowodowe. Poza formą pisemną ustawodawca wskazał również, że zawarcie umowy może nastąpić ustnie przed sądem. Zatem do dyspozycji strony pozostaje kwestia tego, czy odpowiednie porozumienie zostanie zawarte przed wytoczeniem powództwa, czy też w trakcie trwania procesu.
Zmiany umowy
Przepisy dotyczące umowy dowodowej przewidują również sytuacje, w których strony postanawiają zmodyfikować wcześniejsze ustalenia, dlatego też w celu uniknięcia wątpliwości wskazano, że umowa późniejsza utrzymuje w mocy te postanowienia umowy wcześniejszej, które da się z nią pogodzić. Możliwe zatem jest zawarcie umowy całkowicie nowej z zapisem wyraźnie uchylającym wcześniejsze postanowienia stron, jak również istnienie dwóch umów niejako obok siebie, w tym jednak wypadku należy wnikliwie ocenić, czy ich zapisy nie pozostają ze sobą w sprzeczności, ustalając które przepisy zachowują moc, a które przestały obowiązywać.
Dowody przeprowadzone przed zawarciem umowy
W związku z tym, że stosowną umowę dowodową strony są upoważnione zawrzeć w trakcie trwania procesu, ustawodawca odniósł się w § 5 do kwestii wyłączenia na mocy umowy określonych dowodów już przez sąd przeprowadzonych, dlatego też przewidziano, że objęcie umową dowodową dowodu przeprowadzonego przed sądem przed jej zawarciem nie pozbawia go mocy dowodowej. Zasadność uregulowania tej kwestii wydaje się oczywista, trudno bowiem wyobrazić sobie, aby sędzia oceniając zebrany do tej pory materiał dowodowy niejako „przymykał oko” na dowód, który następnie został przez strony wyłączony. Prowadziłoby to do fikcji i naruszenia zasady prawdy materialnej z uwagi na fakt, że wyłączony dowód dotarł już do świadomości sędziego i wpłynął na ogólny pogląd w sprawie.
Warunek i termin
Z kolei w § 3 wyraźnie wskazano, że umowa taka nie może zostać zawarta pod warunkiem lub z zastrzeżeniem terminu, a niezastosowanie się do tego wymogu będzie skutkowało nieważnością umowy. Wydaje się, że ma to na celu przeciwdziałanie istnienia wątpliwości co do treści tej umowy, zapobiegając równocześnie wydłużaniu się procesu.
Nieważność i bezskuteczność umowy
Równie istotna kwestia została uregulowana w § 4 przewidującym ramy czasowe, w których możliwe jest podniesienie przez stronę zarzutu nieważności lub bezskuteczności umowy dowodowej. Przewidziano, że zarzuty te będzie można podnieść najpóźniej na posiedzeniu, na którym powołano się na umowę, a jeśli uczyniono to w piśmie procesowym – najpóźniej w następnym piśmie procesowym albo na najbliższym posiedzeniu. Zapis ten ma na celu przede wszystkim zapobiec formułowania zarzutów zgłoszonych na późniejszym etapie procesu, co w konsekwencji mogłoby prowadzić do opóźnienia całego postępowania. Nałożenie ograniczenia czasowego należy uznać przy tym za ustawowy termin prekluzyjny, w związku z czym zarzut spóźniony nie wywoła skutku prawnego. Możliwe przy tym jest skorzystanie z instytucji przywrócenia terminu na zasadach ogólnych (art. 168 i n. kpc).
Skutki zawarcia umowy
Jak natomiast będzie się kształtować sytuacja w wypadku, gdy jedna ze stron postanowi powołać się na dowód wcześniej skutecznie wyłączony? Odpowiedź można znaleźć w art. 2352 kpc, zgodnie z którym sąd ten dowód pominie, wydając przy tym odpowiednie postanowienie, przy czym możliwe jest zaskarżenie tego rozstrzygnięcia w trybie art. 380 kpc – sąd drugiej instancji, na wniosek strony, rozpoznaje również te postanowienia sądu pierwszej instancji, które nie podlegały zaskarżeniu w drodze zażalenia, a miały wpływ na rozstrzygnięcie sprawy.
W przypadku jednak, gdy sąd postanowi oprzeć wydanie rozstrzygnięcia o dowód przez strony wyłączony na mocy zawartej umowy, uczestnik procesu jest zobligowany do podniesienia odpowiedniego zarzutu procesowego, mając przy tym na uwadze konieczność spełnienia określonych wymogów np. zgłoszenia zastrzeżeń do protokołu, zgodnie z zasadą wyrażoną w art. 162 kpc.
Dopuszczenie dowodu z urzędu
Należy również wskazać na § 6 komentowanego przepisu stanowiący z kolei wyjątek od reguły wyrażonej w art. 232 kpc in fine, wedle której sąd może dopuścić dowód niewskazany przez stronę. W stosunku do dowodów objętych umową dowodową ustawodawca przewidział, że zasada ta zostaje wyłączona, w związku z czym sąd nie dopuści z urzędu dowodu wyłączonego przez umowę stron.
Niedostateczna ilość materiału dowodowego
Pozostaje jeszcze odnieść się do sytuacji, w której niemożliwe jest wykazanie określonych faktów, z uwagi na wyłączenie umową środków dowodowych niezbędnych do ustalenia tych faktów w ramach prowadzonego postępowania dowodowego, prowadząc tym samym do ograniczenia materiału procesowego, na podstawie którego dochodzi do wydania rozstrzygnięcia. Ustawodawca w § 7 przewidział, że w takim przypadku sąd jest uprawniony do ustalenia tych faktów na podstawie twierdzeń strony, biorąc pod rozwagę całokształt okoliczności sprawy. Natomiast, gdy ustalenia wymaga rozmiar należnego świadczenia zastosowanie odpowiednio będzie miał art. 322 kpc, wobec czego jeśli sąd uzna, że ścisłe udowodnienie wysokości żądania jest niemożliwe lub nader utrudnione, może w wyroku zasądzić odpowiednią sumę według swej oceny, opartej na rozważeniu wszystkich okoliczności sprawy.
Czas pokaże
Jak to z nowelizacjami bywa, praktyka odpowiednio zweryfikuje zamysł wprowadzenia umowy dowodowej do procedury cywilnej. Nie ulega wątpliwości, że na przedsiębiorcach będzie ciążył obowiązek wnikliwej analizy postanowień zawieranych umów. Dotyczy to w szczególności sytuacji, w których osoby prowadzące działalność na mniejszą skalę podpisują porozumienie z większymi podmiotami, które często narzucają odpowiednie postanowienia drugiej stronie umowy. W celu należytego zabezpieczenia swoich interesów, bezwzględnym obowiązkiem przedsiębiorcy będzie zatem weryfikacja umów, tak aby w przypadku wystąpienia sporu nie znaleźć się w gorszej pozycji procesowej od przeciwnika.
data dodania: 16 lipca 2020 r.