Chyba wszyscy znamy słynny cytat z listu Benjamina Franklina – jednego ze współautorów Deklaracji Niepodległości Stanów Zjednoczonych oraz Konstytucji – skierowanego do Jean-Baptiste Leroy’a, głoszący, że: „na tym świecie pewne są tylko dwie rzeczy: śmierć i podatki”. Co do podatków, nie można być do końca pewnym, zważając na liczne i częste zmiany w przepisach prawa podatkowego. Jednak w pierwszej kwestii raczej nikt z nas nie powinien mieć wątpliwości.
Dziś chciałabym się zająć tą pierwszą kwestią, a mianowicie – problematyką związaną z załatwianiem spraw spadkowych, w sytuacji gdy spadkodawca umiera za granicą, zaś jego spadkobiercy mieszkają w Polsce.
W dobie postępującej globalizacji i związanej z tym możliwości swobodnego przemieszczenia się, wiele osób decyduje się wyjechać za granicę na przykład w celach zarobkowych. Niekiedy dochodzi do sytuacji, że osoby te gromadzą jednocześnie majątek w Polsce, jak również za granicą. W przypadku śmierci obywatela polskiego, który w chwili śmierci mieszkał za granicą i posiadał majątek zarówno w Polsce, jak i na terenie innego kraju, spadkobiercy stają przed nie lada dylematem – gdzie i w jaki sposób przeprowadzić postępowanie spadkowe oraz czy jest możliwość załatwienia formalności spadkowych w Polsce?
W przypadku osób zmarłych w dniu lub po dniu 17 sierpnia 2015 r. z pomocą przychodzi Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 650/2012 z dnia 4 lipca 2012 r. w sprawie jurysdykcji, prawa właściwego, uznawania i wykonywania orzeczeń, przyjmowania i wykonywania dokumentów urzędowych dotyczących dziedziczenia oraz w sprawie ustanowienia europejskiego poświadczenia spadkowego, czyli tak zwane unijne rozporządzenie spadkowe. Celem tegoż rozporządzenia jest wprowadzenie jednolitego statutu spadkowego dla całości spraw spadkowych i tym samym zapobieżenie rozczłonkowaniu spraw na skutek stosowania norm kolizyjnych obowiązujących w państwach, w których położony jest majątek zmarłego wchodzący w skład spadku. Oznacza to, że orzeczenie spadkowe wydane w jednym kraju UE będzie wywoływało także skutek w państwach członkowskich, na obszarze których położony jest majątek zmarłego spadkodawcy.
W art. 4 unijnego rozporządzenia spadkowego wprowadzono ogólną zasadę jurysdykcji sądów państw członkowskich, determinowaną miejscem zwykłego pobytu spadkodawcy z chwili jego śmierci. U podstaw takiego rozstrzygnięcia leżało przekonanie, że sprawy spadkowe wykazują ścisły związek z państwem, w którym spadkodawca miał zwykły pobyt w chwili śmierci.
Powstaje zatem pytanie – jak należy rozumieć pojęcie miejsca zwykłego pobytu?
Przywołane unijne rozporządzenie spadkowe nie zawiera definicji pojęcia miejsca zwykłego pobytu, jednakże istotnych wskazówek dotyczących okoliczności, które wymagają uwzględnienia przy rozumieniu tego pojęcia, dostarcza motyw 23 i 24 rozporządzenia. Tak więc pobyt zwykły określa się jako miejsce ześrodkowania życiowych interesów osoby fizycznej, miejsce, w którym znajduje się główne centrum egzystencji danej osoby, przy czym uwzględnienia wymagają okoliczności natury osobistej i zawodowej, a mniejsze znaczenie ma element czasu, a także miejsce, w którym znajduje się główny punkt więzi danej osoby i jej stosunków życiowych.
Tytułem przykładu, jeżeli obywatel polski wyjechał do Niemiec z powodów zawodowych albo ekonomicznych, aby tam pracować, ale zachował ścisły i stabilny związek z Polską, tj. jego zagraniczny wyjazd z założenia miał mieć charakter tymczasowy i w miarę swoich możliwości często on przyjeżdżał do rodzinnego kraju, pielęgnując przy tym więzi rodzinne i społeczne, zmarłego można by uznać nadal za posiadającego miejsce zwykłego pobytu w państwie pochodzenia, w którym znajdował się ośrodek interesów jego życia rodzinnego i społecznego i tym samym właściwym do rozpoznania spraw spadkowych po zmarłym byłby sąd polski. Oczywiście wszystko będzie zależało od okoliczności danej sprawy, a w szczególności od tego, czy zmarły rzeczywiście zachował ścisły i stabilny związek z krajem swojego pochodzenia oraz czy spadkobiercy będą w stanie wykazać tę kwestię przed sądem.
Unijne rozporządzenie spadkowe określa także zasadę wskazania prawa właściwego dla ogółu spraw spadkowych po zmarłym – w art. 21 Rozporządzenia prawodawca unijny wprowadził taki sam łącznik, jak w przypadku właściwości jurysdykcyjnej organów państwa członkowskiego, czyli ostatnie miejsce zwykłego pobytu spadkodawcy. Wyjątkiem jest sytuacja, gdy zmarły wykazywał silniejszy związek z innym państwem. W motywie 25 unijnego rozporządzenia spadkowego podaje się przykład spadkodawcy, który do państwa miejsca zwykłego pobytu przeniósł się stosunkowo krótko przed śmiercią i nie jest z nim żadnym stopniu zintegrowany.
Jak widać, przepisy rozporządzenia mogą sprawić, że sprawy spadkowe po zmarłym będą rozstrzygane według innego prawa niż jego prawo ojczyste. Ma to o tyle doniosłe znaczenie, że temu prawu podlegać będą takie kwestie jak zdolność do dziedziczenia, odpowiedzialność za długi spadkowe czy dział spadku.
Jak więc sprawić, aby właściwym prawem do ogółu spraw spadkowych było prawo ojczyste spadkodawcy?
Unijne rozporządzenie spadkowe dopuszcza możliwość dokonania wyboru prawa państwa, którego obywatelstwo posiada się w chwili dokonywania wyboru lub w chwili śmierci, jako prawa, któremu podlega ogół spraw dotyczących jego spadku. Pozwala to na uniknięcie trudności związanych z ustaleniem ostatniego miejsca pobytu spadkodawcy.
W myśl art. 22 ust. 2 unijnego rozporządzenia spadkowego wybór prawa właściwego musi być dokonany w sposób wyraźny w oświadczeniu w formie rozrządzenia na wypadek śmierci lub musi wynikać z postanowień takiego rozrządzenia. Innymi słowy, klauzula wyboru prawa właściwego dopuszczalna jest w każdym rozrządzeniu na wypadek śmierci w rozumieniu art. 3 ust. 1 lit. d rozporządzenia, a więc zarówno w testamencie, jak i w umowie dotyczącej spadku.
Uprzednie regulowanie spraw spadkowych i skorzystanie z powyższego rozwiązania przez spadkodawcę z całą pewnością pozwoli na usunięcie niepewności prawnej związanej z ustaleniem prawa właściwego dla ogółu spraw spadkowych spadkodawcy-emigranta i dziedziczących po nim spadkobierców. Warto zatem zadbać o uporządkowanie spraw spadkowych jeszcze za życia, zwłaszcza kiedy decydujemy się na dłuższy wyjazd za granicę.
Jeżeli mają Państwo pytania związane z przeprowadzeniem postępowania spadkowego po zmarłym spadkobiercy, który mieszkał za granicą lub potrzebują Państwo pomocy związanej z uporządkowaniem spraw spadkowych za życia – serdecznie zapraszamy do kontaktu z naszą Kancelarią.
data dodania: 15 września 2023 r.